Παραδοσιακές δομές της Κρήτης

Μιτάτα

Διάσπαρτα στους ορεινούς όγκους της Κρήτης, τα μιτάτα, κάτι παραπάνω από μια απλή κατασκευή, κάτι ανάμεσα σε τυπική παραδοσιακή δομή, σε ιδιαίτερο στατικό μοντέλο και κομψοτέχνημα αρχιτεκτονικής (chateau), στέκουν για να θυμίζουν την δομική ιστορία του τόπου.

Εκ του λατινικού mentatum (“στρατιωτικό κατάλυμα”), τα μιτάτα κατά την βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιήθηκαν σαν χώρος φιλοξενίας περιηγητών, ταξιδιωτών και στρατιωτικών στην αφιλόξενη, από άποψη καιρικών συνθηκών, κρητική ορεινή ύπαιθρο, ενώ αργότερα και μέχρι και τώρα σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν από βοσκούς για διαμονή τυροκόμηση και φύλαξη των παραγόμενων προϊόντων. Οι βοσκοί της περιοχής κατά τη θερινή περίοδο, συγκέντρωναν- ένωναν στα μιτάτα, τα κοπάδια τους και δημιουργούσαν ιδιότυπους συνεταιρισμούς, τους «ορτάκηδες», προκειμένου να μπορούν μέσω συλλογικής προσπάθειας να επιτύχουν ευκολότερα την παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων.

Τα μιτάτα, είναι ξερολιθικές κατασκευές κυκλικού σχήματος, αν και με την πάροδο του χρόνου κατασκευάζονταν και τέτοια ελλειψοειδούς μορφής και αποτελούν ένα από τα τελειότερα κατασκευάσματα βασισμένα στον εκφορικό τρόπο δόμησης. Αναπτύσσονται απολύτως συμμετρικά γύρω από ένα κεντρικό κατακόρυφο άξονα, με περιμετρικές βαθμιδωτές σειρές από πέτρες, οι οποίες προεξέχουν προς την εσωτερική πλευρά σε σχέση με αυτές που τις στηρίζουν, επιτυγχάνοντας με αυτό τον τρόπο τη θολωτή στέγαση του δομήματος. Η προκύπτουσα από αυτό τον τρόπο δόμησης, μικρή κλίση των μιτάτων προς την εξωτερική πλευρά, ευνοεί και την απορροή των υδάτων της βροχής. Μεταξύ των πετρών δεν υπάρχει κάποιο συνδετικό κονίαμα-υλικό ώστε να απαιτεί ανάμειξη υλικών που ενδεχομένως να μην υπάρχουν επί τόπου, ενώ και οι πέτρες που χρησιμοποιούνται δεν απαιτούν μεταφορά από κάποιο άλλο σημείο καθώς στις περιοχές όπου κατασκευάζονται τα μιτάτα, αφθονούν οι φυσικά σχηματισμένοι σε ορθογωνικοί μορφή σχιστόλιθοι. Στο υπέρθυρο ή ανώφλια που ενδεχομένως υπάρχουν, τοποθετούνται ενιαίοι λίθοι, προκειμένου την καλύτερη διανομή των τάσεων στις εκατέρωθεν του ανοίγματος πλευρές και στη συνέχεια στο έδαφος. Για την καλύτερη θεμελίωση των κτισμάτων επιλεγόταν ανθεκτικό συμπαγές πέτρωμα (βραχώδης σχηματισμός). Το ύψος των ιδιαίτερων αυτών κτισμάτων, άμεσα εξαρτημένο από τη διάμετρο τους, όπως σε όλες τις παρόμοιες δομές που δεν ταυτίζονται με κοινές θολωτές, μπορεί να ξεπεράσει και τα 4,50 μέτρα στο κέντρο του, ενώ κατ ελάχιστον είναι περί τα 2,80 μέτρα προκειμένου και στα χαμηλότερα τμήματα της κατασκευής να μπορεί να κινηθεί άνθρωπος και την εκφορά να ξεκινάει μετά το πρώτο μέτρο της κατασκευής,. Η εξωτερική διάμετρος των μιτάτων κυμαίνεται από 5 έως και 11 μέτρα, με τους περιμετρικούς τοίχους να εγγίζουν ή και να ξεπερνούν το 1,50 μέτρο και να μειώνουν αισθητά τον εσωτερικό ωφέλιμο χώρο.

Αρχιτεκτονικά, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι τα μιτάτα, αυτά τα ανθεκτικά κελύφη, έχουν συνήθως ένα μόνο κατακόρυφο άνοιγμα - τη θύρα εισόδου, στο υπέρθυρο της οποίας μάλιστα, μπορεί να δεσπόζει χαραγμένη με αιχμηρό αντικείμενο και η ημερομηνία κατασκευής. Μπαίνοντας ο επισκέπτης, στο κυρίως μιτάτο, από τη μοναδική είσοδο, η οποία δεν είναι ποτέ στραμμένη προς το βορά προκειμένου να αποφεύγονται οι κρύοι και επικρατώντας βόρειοι άνεμοι, μπορεί να παρατηρήσει το τζάκι με την εστία του που χρησιμοποιούνταν τόσο για θέρμανση όσο και για τυροκόμηση από τους βοσκούς, τις πεζούλες περιμετρικά αυτής, πιθανά ένα δεύτερο επίπεδο, κυρίως σε νεότερες κατασκευές, που χρησιμοποιείται για ξεκούραση και διανυκτέρευση, ενώ σε όλα διακρίνεται και μια οπή περί τα 25 εκ., τον ανηφορά, στην κορυφή του θόλου, μόνιμα ανοικτή ή εύκολα ανοιγόμενη, προκειμένου να αερίζεται και να φωτίζεται ο χώρος μα κυρίως να απάγεται ο καπνός από τη μόνιμα αναμμένη φωτιά στο χώρο της εστίας. Συχνά το κυρίως μιτάτο απαντάται μαζί με ένα ακόμη κτήριο, το τυροκέλι, όπου το μεγαλύτερο μέρος του είναι κάτω από τη γη προκειμένου να διατηρούνται εκεί τα τυριά σε καλή και σταθερή θερμοκρασία.

Τα μιτάτα της Κρήτης, εκτός από την εγνωσμένη αξία τους στη δομική ιστορία του τόπου, θα αποτελούν πάντα μια ακόμη απόδειξη για τις πολιτισμικές ρίζες, τις συνήθειες και το συλλογικό τρόπο δράσης και ζωής αυτού του λαού. Η ανάδειξη και η ενοποίηση τους σε ένα δίκτυο προκειμένου την επαναχρησιμοποίηση τους θα ήταν δυνατόν να τονώσει τις αξίες που αυτά τα εντυπωσιακά δομήματα πρεσβεύουν.